مالیات ایلات قشقایی فارس در دوران پیش از ظهور دولت رانتیه نفتی | عبدالله شهبازی

مالیات ایلات قشقایی فارس در دوران پیش از ظهور دولت رانتیه نفتی
قسمت دوم

در اوائل شوال ۱۳۱۴ ق. (مارس ۱۸۹۷ م.)، به خاطر این بدهی، حاج نصرالله خان ایلخانی را عزل و بازداشت و اجلال‌الملک را، که عمه‌زاده ناظم‌الدوله (حاکم فارس) بود، ایلخانی و عبدالله خان، پسر بزرگ داراب خان، را ایل‌بیگی قشقایی کردند. حاج نصرالله خان یک روز پس از آزادی در اوائل ذیقعده ۱۳۱۴ ق. فوت کرد. غلامعلی خان نواب می‌نویسد: «ایلخانی قشقایی را بیست و پنج روز در حبس نگاه داشتند. چون ناخوش حال بود از جانب حکومت نگذاردند دوا و غذای درستی به او برسانند. ناخوشی مشارالیه سخت شد، قریب به موت رسید. دوازده هزار تومان از عیالش سند گرفتند از بابت باقی [بدهی مالیاتی] و او را مرخص کردند. بعد از یک شبانه روز که او را به منزل آوردند فوت شد.» (خفیه‌نویسان انگلیس، صص ۵۲۲- ۵۲۳)

این وضع در سال‌های پسین ادامه داشت. برای مثال، غلامعلی خان نواب در گزارش جمادی‌الثانی ۱۳۱۹ ق. (اکتبر ۱۹۰۱ م.) می‌نویسد: «دیگر آنکه ضرغام‌الدوله ایل‌بیگی قشقایی آمده در جوشَک چهار فرسخی شیراز. هر چه حکومت فرستاده‌اند که به شهر بیاید نیامده است محض اینکه امساله خیلی از حکومت به مشارالیه اجحاف و تعدی شده و متصل مأمور و محصل برای او می‌فرستادند. از قرار مذکور باطناً ضرغام‌الدوله خیال دارد وقتی که به گرمسیر می‌رود قدری اغتشاش کند.» (همان مأخذ، ص ۶۵۱) در سال ۱۳۳۴ ق. (۱۹۱۶ م.) کاپیتان آرنولد ویلسون میزان بدهی صولت‌الدوله بابت مالیات قشقایی را بیش از ۲۵۰ هزار تومان ذکر کرده است. (Wilson, p. 54)

کاپیتان کریستین در گزارش سال ۱۳۳۶ ق. (۱۹۱۸ م.) خود از شیراز سهم دولت مرکزی از مالیات سالیانه قشقایی را ۲۸۸۰۲۸ قران ذکر کرده است. (هر ده قران یک تومان است.) بعلاوه، سالیانه ۱۵ هزار تومان به حکومت فارس پرداخت می‌شود. بنابراین، در این زمان، که اواخر جنگ اول جهانی و سالی پرآشوب در فارس است، جمع کل مالیاتی که از ایلخانی قشقایی مطالبه می‌شد ۴۵ هزار تومان بود. (Christian, p. 23) از این مبلغ مالیات ایل کشکولی ۶ تا ۱۲ هزار تومان در سال بود. (Ibid, p. 45)

کریستین سپس درباره اخذ وجوهات غیرقانونی از قشقایی ارقامی ذکر می‌کند که بسیار اغراق‌آمیز و مغرضانه بنظر می‌رسد. او مدعی است مالیات واقعی که قشقایی‌ها می‌پردازند بسیار بیش از این مبالغ است. «گفته می‌شود کل مالیاتی که کلانتران از ایل جمع می‌کنند به ۸۰۰ هزار تومان در سال می‌رسد که ۲۰۰ تا ۳۰۰ هزار تومان از این مبلغ به ایلخانی داده می‌شود.» (Ibid, p. 23)

کاپیتان کریستین نحوه اخذ مالیات را به شرح زیر بیان کرده است: از هر گوسفند سالیانه یک تا ۱٫۵ قران مالیات گرفته می‌شود. شتر و اسب معادل ۱۰ گوسفند و گاو و الاغ معادل ۵ گوسفند محاسبه می‌شود. این مالیات در زمان کوچ ایل، یا در بهار یا در پائیز، اخذ می‌شود. (Ibid, p. 23)

عبدالله شهبازی
جمعه، ۱۹ آذر ۱۴۰۰/ ۱۰ دسامبر ۲۰۲۱

منابع:

وقایع اتفاقیه: گزارش‌های خفیه‌نویسان انگلیس، بکوشش سعیدی سیرجانی، تهران: نشر پیکان، ۱۳۷۶. کتاب فوق گزارش‌های دقیق غلامعلی خان نواب، نایب قنسول بریتانیا در شیراز، از وقایع فارس است. نواب سه‌شنبه، ۲۷ شوال ۱۳۳۳ ق./ ۷ سپتامبر ۱۹۱۵ م.، سه روز پس از قتل رئیس علی دلواری، در شیراز با گلوله به قتل رسید.
مسعود میرزا ظل‌السلطان، خاطرات ظل‌السلطان: تاریخ مسعودی، بکوشش حسین خدیوجم، تهران: انتشارات اساطیر، ج ۲، چاپ اول، ۱۳۶۸.
Captain A. T. Wilson, Report on Fars, Simla: The Government Monotype Press, 1916. India Office Records: IOR/L/PS/20/7
Captain A. J. Christian, A Report on the Tribes of Fars, Shiraz, 1918, Simla: The Government Monotype Press, 1919. India Office Records: IOR/L/MIL/17/15/18

@abdollahshahbazi