Сапча нима? Сўзлашувда ва бадиий услубда “Бошингни сапчадек | «Аkademnashr» nashriyoti
Сапча нима?
Сўзлашувда ва бадиий услубда “Бошингни сапчадек узиб ташлайман” деган таҳдидли гап ишлатиб турилади. Сапча ўзи нима?
Сапча пишиб етилмаган кичкина қовун; хомак дегани. Олдин тилимизда фаол ишлатилган.
Жуда кўп тушунчалар, нарсаларнинг отини унутдик, ишлатмай қўйдик. Битта-ярим ёши улуғ кишининг ёки тили бой одамнинг гапида учрайдиган бунақа топилдиқ сўзларни қулоғимиз ётсираб қабул қиладиган бўлиб қолди.
Изоҳли луғатда келтирилган мисолларга эътибор берсангиз, сапча сўзи XX аср ўрталарида ва ундан кейин ҳам жонли тилда қўлланганига ишонч ҳосил қиласиз:
– Қовун туширадиганларга ёрдамлашаман, сапча беришади, – деди Отабой.
Ғ. Ғулом, Шум бола.
Энгашиб, палакларни титиб қарасанг, тугунак, сапча, хомаклар қийғос...
Н. Фозилов, Дийдор.
“Бошни сапчадек узиб ташламоқ” иборасида нега айнан сапча сўзи ишлатилган? Қовуннинг пояси бодринг поясига ўхшаш. Ҳар икки экиннинг меваси осон узилади. Терс қайирсангиз, “тирс” этиб узилиб кетади. Нега қовун эмас, сапчага ўхшатилган? Менимча, бунга сапча кичикроқ бўлгани, бош ҳажмига тўғри келиши сабаб. Бунда таҳдид қилинаётган кишини ерга уриш, бошини пишмаган қовунга ўхшатиш орқали ақл-идрокида нуқсон борлигига ишора қилиш ҳам бўлиши мумкин.
Носир Фозилов асаридан олинган юқоридаги мисолда тугунак сўзи ҳам ишлатилган. Маъносини тушунмадим. Луғатдан кўрсам, ўсимлик илдизпоясининг ер остидаги йўғонлашган қисми; илдизмевали ўсимликларнинг ҳосили экан. Туганак ҳам дейилар экан. Демак, сабзи, шолғом, редиска каби экинлар мевасининг умумий номи – тугунак ёки туганак.
Хулоса: тилимизни чуқурроқ ўрганишимиз, ўрганганларимизни тилда қўллашимиз керак. Бу билан ҳам ўз нутқимизнинг ифода имкониятларини кенгайтирамиз, ҳам тилимизни қашшоқлашишдан сақлашга хизмат қилган бўламиз.
Манба
@akademnashr
