نقدی بر ایده 'شهر هوشمند'؛ علیه نشاندن وسیله بجای هدف روزها | کانال تخصصی شهر هوشمند
نقدی بر ایده "شهر هوشمند"؛ علیه نشاندن وسیله بجای هدف
روزهای 19 و 20 آذر ماه 97 دومین همایش تهران هوشمند در برج میلاد برگزار شد. عبارت شهر هوشمند عبارتی زیبا و مد روز به نظر می‌رسد. اما آیا ممکن است که چنین عبارت زیبایی واجد چهره پنهانی زشتی نیز باشد؟ جواب این سوال بنا به دلایلی که ذکر می‌کنم از نظر من بله است.
تکنولوژی هدف است یا وسیله؟ احتمالا پاسخ این سوال بدیهی به نظر می‌رسد که تکنولوژی وسیله است برای برآوردن نیازهای انسان در جهت داشتن زندگی بهتر. اما همین استدلال بدیهی در مورد عبارت "تهران شهر هوشمند" رعایت نشده است. چرا که در گفتمان حول این ایده چنان نمایانده می‌شود که انگار هوشمند کردن تهران هدفی در خود است. منظور آنکه بجای آنکه اهدافی اجتماعی مانند تهران شهر شادی، تهران شهر عدالت، تهران شهر اخلاق، تهران شهر مهربانی و ...تعیین شود و سپس هوشمندسازی به مثابه راهکاری فناورانه برای این اهداف اجتماعی مطرح باشد خود فناوری هوشمندسازی به مثابه هدف نمایانده می‌شود.
اما چرا اشتباه گرفتن وسیله با هدف روی می‌دهد؟ پاسخ به این سوال دو جواب دارد: جواب خوشبینانه و جواب بدبینانه.
جواب خوشبینانه؛ جاده جهنم با نیت‌های خیر سنگفرش شده است در حالت خوشبیانه درباب چرایی هدف شدن فناوری در کشور، به غلبه تفکر تکنوکراتیک و بروکراتیک –تفکری که فناوری را حلال همه مشکلات و عملا مساوی با توسعه می داند- برمی‌گردد که خود را در حضور غالب تفکرمهندسی و مدیریت تمرکزگرا در نهادهای تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی و طرد تفکر اجتماعی نشان می‌دهد. این افراد هرچند نیت‌های خیری دارند اما به دلیل نوع تفکر توان درک پیچیدگی جهان اجتماعی را ندارند؛ بروکراتی که حل همه مشکلات را در تدوین اسناد جامع، قانون و دستورالعمل می‌بیند و تکنوکراتی که فناوری را راهکار همه مشکلات عالم قلمداد می‌کند. لذا هرچند نیت‌های این افراد –که جایگاه اشتباهی را اشغال کرده‌اند- خیر است اما نه تنها به نتایج خیر منتهی نمی‌شود که نهایتا ما را به سمت جهنم رهنمون می‌شود. نمونه‌های اینگونه تفکر هم بسیارند؛ خودرویی که قرار بود ما را سریعتر به مقصد برساند وزندگی ما را راحت کند اکنون ما را در آلودگی و ترافیک اسیر کرده است. تلفن‌های هوشمندی که قرار بود ارتباط انسانی را تسهیل کنند اکنون ما را بیشتر منزوی و معتاد به خود کرده‌اند. سازمان‌ها و قوانینی که قرار بود حلال مشکلات باشند اما اکنون خود بخش بزرگی از مشکل هستند. البته تکنولوژی‌های خوب بسیاری نیز داریم و لذا منظور در اینجا نه مخالفت با تکنولوژی، بلکه نقد خوشبینی بیش از اندازه به آن و مهمتر، نقد تعویض جایگاه تکنولوژی از وسیله به هدف است.
جواب بدبینانه: آدرس اشتباهی دادن در این حالت ایدئولوگ‌هایی با قصد منحرف کردن افکار عمومی از مشکلات واقعی شهر –همچون ترافیک، آلودگی، آسیب‌های اجتماعی، بیکاری و...- شبه مساله هوشمندسازی را پروپاگاندا می‌کنند. در واقع شهرهوشمند نه مساله واقعی شهر و شهروندان بلکه مساله بروکرات‌ها و تکنوکراتهاست که براساس منافع اقتصادسیاسی که پشت چنین مفاهیمی برای خود ایجاد می‌کنند آنها را از حالت ابزار به مثابه هدف نمایش می‌دهند. نوعا نیز این مفاهیم به دلیل مد روز بودن، تهی بودن از محتوای واقعی و خنثی بودن چون به هیچ مشکل واقعی نمی‌پردازند هیچ دردسری هم برای هیچکس فراهم نمی‌کنند.
پینوشت: هیولای فرانکشتاین ایده‌های فناورانه –همچمون شهر هوشمند- که پیش از ایجاد به نظر بسیار جذاب و خوب به نظر می‌رسند ظرفیت تبدیل شدن به هیولا را دارند. مری شلی در رمان معروف خود داستان دانشمند جاه‌طلبی را روایت می‌کند که باهدف ارتقا توانایی انسانها و خلق انسان‌هایی قویتر با استفاده از اعضای بدن انسانهای مرده‌ای که از دانشکده‌های آناتومی و قبرستان‌ها جمع‌آوری می‌کند و به کمک تکنولوژی الکتریسیته موجودی را خلق می‌کند. این موجود که قرار بود بهتر و قویتر بوده و به انسانها کمک کند هیولایی می‌شود که دست به نابودی انسان می‌زند. فناوری‌ها –همچون شهر هوشمند- علی‌رغم نیت خیر پشت آنها ظرفیت تبدیل شدن به هیولایی برای کنترل انسانها را دارند. در رمان هیولا به دانشمند می‌گوید؛ تو خالق منی اما من ارباب توام، اطاعت کن!
نقد یکی از اعضای محترم کانال (جناب آقای علی چاپرک)
