2022-05-04 09:58:55
#book_review
“Mustaqillik masalasi hech qachon, hatto 1917-yili ham kun tartibida turmagan; jadidlar ko’proq muxtoriyatga intilganlar. Ularning fikricha, muxtoriyat imperiya doirasidagi tenglik barobarida yangicha tasavvur qilingan Turkiston millatining ravnaqi uchun shart-sharoit yaratib berardi. Ma’lum sabablarga ko’ra jadidlar uchun millat muhim edi. Madaniy elita sifatida ular faqatgina madaniyatga asoslangan jamoatni tasavvur etar, yetakchilikka bo’lgan yagona da’vosi ham - zamonaviy dunyoda zaruriy madaniy kapital egalari sifatida millatni najotga eltish yolg’iz ziyolilar qo’lidan kelishi - madaniy yo’nalishida edi...”
Adib Xolid bilan tanishuv o’tgan yilning yoz oylariga to’g’ri keladi. O’zim sevib kuzatadigan mensenvaular kitob blogida “Jadidism” kitobiga taqriz ko’rib qoldim. Juda yoqdi. Zakaz qildim (kitob juda qimmat).
O’qishni boshladim. Ayni Jadidism kitobiga video ham olingan YouTubeda. Kitob shu yil boshida Akademnashrda nashr qilindi.
Xullas, kitobni boshladim va o’qilish jarayoni naqd 3 oy davom etdi.
Muallif Rossiya inqilobidan keyingi yillaridagi Markaziy Osiyo tarixini xronologik tarzda (xrolonogik metodni ilmiy ish qilayotganlar yaxshi tushunishadi) ko’rsatib bergan. Ocharchilik, mayda urushlar, inqiloblar, jadidlar, zamonaviy maktablar ochilishi, paranji tashlash - kitob barini o’z ichiga qamrab olishga harakat qilgan.
Mavzu juda katta. O’ylashimcha, muallif katta okean ichida suzgandek. Ya’ni biz 1917-1921 yillardagi Buxoroda bo’layotgan voqealarini o’qib, ko’z oldimizga sahnachalarni keltirayotgan paytimiz Xolid bizni shundoq 1918-yilgi Toshkentga olib keladi. Balki, uning qarashi va nazari, bilimida bu normaldir, ammo ilmiy ishni to’liq tushunmaydigan va bu kabi kitoblarni o’qib ko’rmagan odam ozgina shoshib qoladi.
Muallif ancha arxivlar ustida ishlagani, kartotekalar-u mayda qog’ozlargacha ko’zdan qochirmagani qator faktlar, yillar bilan yozilganida yaqqol ko’rinib turibdi.
O’zbekistonning davlat sifatida shakllanishida Bolsheviklar emas, balki ko’proq jadidlar harakati turtki bo’lgani ko’p bora ta’kidlangan. Jadidismni o’qigandan keyin ba’zi ma’lumot va gaplar qayta yozilgandek bo’ldi.
E’tiborimni tortgan narsa istalgan odamning kelib yerimizda istagandek qaror-u, qonunlar chiqargani. Istagan yo’rig’iga yuritishga uringani bo’ldi. Ulardan birini keltirsam “Musbyuro “Turkiston turkiy (yerli) xalqlar va kelgindi (пришлий) aholi bo’lmish rus, arman, yahudiylar mamlakati deb hisoblansin” degan qarorni chiqardi”.
Kitobni o’qishingizdan oldin o’zingizni ilmiy, ilmiy bo’lganda ham chin ilmiy kitob o’qishga tayyorlashingiz kerak. Sababi, shunchaki bir hafta yo 1 oylik mutolada yuzaki ko’z yugurtirishgina mumkin.
Kitob juda katta mehnat evaziga barpo bo’lgan. Har bir ma’lumotni kiritish, uni ustida ishlash insondan yillar va tog’dek matonatni talab qiladi.
Menga eng yoqqan bob “Ongdagi Inqilob” bo’ldi. Ayni shu yerda yangicha maktablar, ayollar inqilobi ya’ni qizlar uchun maktablar qurila boshlagani, ayollarning ishga joylasha boshlagani, eng asosiysi bilim olib ziyolilar qatlamiga kirib boshlagani haqida yozilgan.
Umuman reviewni davom ettirishim mumkin, lekin xayolimda ilmiy ish dissertatsiyasiga taqriz yozayotgandek bo’lyapman . Keling bir fragment bilan yakunlaymiz:
Biz “Turkiston davri”, ya’ni inqilobdan to milliy-hududiy chegaralanishgacha bo’lgan yillar haqida juda kam ma’lumotga egamiz. Aksariyat tadqiqotchilar bu davrni yo’l-yo’lakay, boshqa masalalarni yoritayotganda nomigagina tilga olgan, lekin bu o’ta muhim yillar haqida yaxlit, tugal bayon mavjud emas. Bu yillardagi Buxoro haqidagi bilimlarimiz ham juda oz. Ushbu bo’shliqlar O’rta Osiyoning boshqa davlatlariga qaraganda O’zbekiston va uning yaratilishi haqida ancha kam ma’lumotga ega ekanimizdan darak. Juda taajjublantiradigan holat, chunki O’zbekiston tarixi butun O’rta Osiyo tarixidir deb baralla ayta olgulik, axir.
O’qing, tarixni bilish zarur! Zero, tarixsiz kelajak yo’q. Chet elliklar bizning tariximiz haqida yozib, o’qishayotgan bir paytda, biz tayyor kitobni o’qimasak bo’lmaydi.
@mahinsworld
405 views06:58
А
