ancient history of oromoo and oromia

2021-02-10 02:43:49 Get 30 days FREE when you sign up for ExpressVPN. The #1 trusted VPN: Fast, secure, and easy to use. https://www.expressrefer.com/refer-a-friend/30-days-free/?locale=en&referrer_id=11186232&utm_campaign=refer_friends&utm_content=settings_get30daysfree&utm_source=android_app&utm_medium=android_share_sheet Open / Comment

2021-02-08 23:08:12 Oduu gammachiisaa

Kitaabota Afaan Oromoo hunda bakka tokkotti chaanala siniif qabatee dhufe kana Join godhaa.

Kitaabota barbaaddan ajajaan siniif dhiyeessina. Maxxansitoota irraa fuunee ni rabsina. Join gochuun kitaabota gabaarra jiran hordofaa. Open / Comment

2021-02-08 21:26:17 Open / Comment

2021-02-08 21:25:56 አፍረን ቀሎ እና የአቡበከር ሙሳ ገድል
------
ግን ዓሊ ቢራን ኮትኩቶ ያሳደገው የጥበብ መምህሩ ልክ የዛሬ አርባ ዓመት ሞቶ ነበር፡፡ በዚህ ጽሑፍ የዚያን የጥበብ ገበሬ ስራዎች እንቃኛለን፡፡
------
ዓሊ ቢራ በአማርኛ አንድ ዘፈን ብቻ ነው የተጫወተው፡፡ ከዘፈኑ ስንኞች መካከል እንዲህ የሚል ይገኝበታል፡፡
ከድሬ ስመጣ ገና ትንሽ ነበርኩ
አሁን ከኢትዮ ስታር ባንድ እዩኝ ግንድግድ ነኝ፡፡
ዓሊ እንዲህ ያለው በ1970ዎቹ አጋማሽ ነው፡፡ ታዲያ ከድሬ የመጣው የያኔው ትንሽ ልጅ ዛሬ በብዙዎች ዘንድ የሚወደስ “ግድንግድ” ሆኗል፡፡ በሚሊዮን የሚቆጠሩ አድናቂዎችንም አፍርቷል፡፡ ይህ ተወዳጅ አርቲስት ከእውቅና ማማ ላይ ሊወጣ የቻለበት አስደናቂ ታሪክ አለው፡፡ ታሪኩንም ከስረ መሰረቱ ጀምረን እንመረምረዋለን፡፡
*****
በኦሮሞ የኪነ-ጥበብ ታሪክ ውስጥ የመጀመሪያው የተደራጀ የሙዚቃ ቡድን “አፍረን ቀሎ” በመባል ይጠራል፡፡ የኦሮሞ ሙዚቃ የራሱን ዘውግ ፈጥሮ መስፋፋት የጀመረው ይህ ቡድን ህልውናውን ካበሰረበት ጊዜ ጀምሮ ነው፡፡ ቡድኑ ለስምንት ዓመታት ብቻ የቆየ ቢሆንም በኦሮሞ ኪነ-ጥበብ ላይ ያሳረፈው ተጽእኖ በጣም ከፍተኛ ነው፡፡ በዚያ ቡድን ውስጥ የተሰባሰቡት ወጣቶች የተገኙት ከመላው የሀረርጌ ክፍለ ሀገር ነው፡፡ ሁሉንም አንድ ላይ አገናኝታ ስለ ጥበብ እንዲፈላሰፉ ያደረገችው ግን ድሬ ዳዋ ናት፡፡
“አፍረን ቀሎ”ን የመሰረቱት ሶስት ወጣቶች ናቸው፡፡ ዘመኑም 1954 ነው፡፡ እነዚያ ወጣቶች በጊዜው በኦሮምኛ ቋንቋ የኪነ-ጥበብ ስራዎችን የሚያቀርብ ቡድን አለመኖሩ ስላንገበገባቸው “ለምን በቋንቋችን የሙዚቃና ቴአትር እድገት ላይ አተኩሮ የሚንቀሳቀስ ቡድን አናቋቁምም?” በማለት መነጋገር ጀመሩ፡፡ ሃሳቡን ለጥቂት ሳምንታት ካንሸራሸሩ በኋላም ቡድኑን መሰረቱ፡፡ ስያሜውንም በአራቱ የምስራቅ ሀረርጌ የኦሮሞ ጎሳዎች ስም “አፍረን ቀሎ” በማለት ጠሩት፡፡
ሶስቱ ወጣቶች በመሰረቱት ቡድን ዙሪያ ችሎታ ያላቸውን ወጣቶች መለመሉ፡፡ በተበታተነ ሁኔታ የኪነ-ጥበብ ስራዎችን የሚሞካክሩ ወጣቶችንም መሳብ ጀመሩ፡፡ በሀርሞኒካና በጊታር እየዘፋፈኑ ሰርግና የጫጉላ ሽርሽር ሲያደምቁ የነበሩትንም አሰባሰቡ፡፡ በዚህም መሰረት ዓሊ ሸቦ፣ ማሕሙድ ቦኼ፣ ሸንተም ሹቢሳ እና ሃሚዶ መሐመድ የመሳሰሉትን የዘመኑን ውብ ዜመኞች በአንድነት አጣምረው “አጃዒበኛ” ስራዎችን ወደ ህዝብ ማድረስ ጀመሩ፡፡ ህዝቡም በከፍተኛ ወኔና ሞራል ተቀበላቸው፡፡ በተለይ በአረፋና በዒድ አል ፈጥር በዓል የሚያቀርቡት የድራማና የሙዚቃ ትርዒት ከፍተኛ ዝናና ከበሬታ አስገኘላቸው፡፡ የድሬዳዋ ባለሀብቶችም በልዩ ልዩ መልክ ይደጉሟቸው ጀመር፡፡ የሙዚቃ መሳሪያዎችን ከመግዛት ጀምሮ በሀረርጌ ከተሞች ውስጥ እየተዘዋወሩ ትርዒታቸውን የሚያሳዩበትን ሁኔታ እስከማመቻቸት የሚደርስ ድጋፍ አደረጉላቸው፡፡
“የአፍረን ቀሎ” ቡድን የተመሰረተው በሶስት ወጣቶች እንደሆነ ከላይ ገልጬአለሁ፡፡ ነገር ግን ከሶስቱ ወጣቶች መካከል የአንደኛው ሚና እጅግ በጣም ግዙፍ ነበር፡፡ ይህ ሰው የቡድኑ ሊቀመንበር ሆኖ ይሰራል፡፡ የቡድኑ አስተዋዋቂም ነው፡፡ የቡድኑ አባላት የሚያዜሟቸው ግጥሞችንም በብዛት የሚጽፈው እርሱ ነው፡፡ ድራማና አጫጭር ጭውውቶችንም ይደርሳል፡፡
የአፍረን ቀሎ ቡድን በህዝቡ ዘንድ የነበረው ተቀባይነት እየጨመረ ሲመጣ ይህ የቡድኑ ሊቀመንበር የነበረው ሰውዬ ከአንጋፋዎቹ ከያኒያን በተጨማሪ ታዳጊዎችንም እየመለመለ ወደ ቡድኑ መቀላቀል ጀመረ፡፡ በዚህም መሰረት ሂሜ ዩሱፍ እና ኢብራሂም ሀጂ ዓሊን የመሳሰሉ ዐጃኢበኛ ከያኒዎች የቡድኑ አባላት ሆኑ፡፡
ቡድኑን በኋላ ላይ ከተቀላቀሉት ታዳጊዎች መካከል በድምጹ ቅላጼ ለየት ያለ ሆኖ የተገኘው ዓሊ መሐመድ ሙሳ የሚባል ጠይም ኮበሌ ነው፡፡ በመሆኑም የቡድኑ ሊቀመንበር የነበረው ሰው “ፉአዲ ቀልቢ” የሚባል የዘመኑን ተወዳጅ የግብጻዊያን የዐረብኛ ዜማ “ቢራዻ በሪኤ” (በአማርኛ “መስከረም ጠባ”፣ “ጸደይ ሆነ” እንደማለት ነው) በሚል ርዕስ ወደ ኦሮምኛ ቀይሮት ጻፈውና ለታዳጊው ዓሊ ሙሐመድ ሙሳ ሰጠው፡፡ ታዳጊውም ከህዝብ ፊት በመውጣት እንዲህ ዘፈነው፡፡
Birraadhaa bari’ee ililliin urgoytee
Dilii maalin qaba Rabbii khiyya yaa Goytee?
ይህ የዘፈኑ አዝማች ነበር እንግዲህ፡፡ ታዳጊው ይህንን ሲዘፍን ዕድሜው ከአስራ አምስት ዓመት የበለጠ አልነበረም፡፡ የዘፈኑ አዝማች በአማርኛ ሲተረጎም እንዲህ ሊሆን ይችላል፡፡
መስከረም ጠብቷል የአበቦች መዓዛ ያውዳል
“ምን ጥፋት አለብኝ አምላኬ ሆይ! ለኔ ምን ይበጃል?
ህዝቡ ዘፈኑን ሲሰማ በከፍተኛ ጭብጨባ ነው የተቀበለው፡፡ “ቢስ…ቢስ…” እያለ ደጋግሞ እንዲዘፍን አደረገው፡፡ በሌሎች መድረኮችም ተመሳሳይ ሁኔታ ቀጠለ፡፡ በሰርግ ቤትም ሆነ በበዓላት ዝግጅት “ቢራዻ በሪኤ” እጅግ ተመራጭ ዜማ ሆነ፡፡ ህዝቡ እርሱ ያልተዘፈነበትን ዝግጅት ለመታደም እምቢ ማለት ጀመረ፡፡ “ቢራዻ በሪኤ” እያለ የሚደንሰው ወጣት የሌለበትንም ዝግጅት ከማየት አፈገፈገ፡፡ ምን ይሄ ብቻ? የድሬ ዳዋ ህዝብ በስልጣኑ የታዳጊውንም ስም “ከዓሊ መሐመድ ሙሳ” ወደ “ዓሊ ቢራ” ቀየረው፡፡ ከዚያን ጊዜ ጀምሮ “ዓሊ ቢራ” የታዳጊው መጠሪያ ሆነ፡፡
*****
“ዓሊ ቢራ” የሚለው ስም የተከሰተው ከላይ በተገለጸው ሁናቴ ነው፡፡ ለዚያ ቀጫጫ ልጅ መታወቅ ከፍ ያለ አስተዋጽኦ ያደረገው የመጀመሪያ ዘፈኑን ጽፎ የሰጠው ደራሲ ነው፡፡ በቀጣዮቹ ዓመታትም ይኸው ደራሲ እጅግ ውብ የሆኑ ግጥሞችን እየጻፈ በዓሊ ቢራ በኩል ለህዝብ ጆሮ አድርሷል፡፡ ዝንተ-ዓለም የማይረሱ ሆነው ከኛ ጋር ያሉትን እንደ “ኮቱ ያ ቢፍቱ ቲያ”፣ “ጉያን ጉያዻ ኢኒኑ”፣ “ኮጳ ኮ ነዺፍቴ”፣ “ነጃለቴ ገመ ኬቲን”፣ “ነቲ ሂንጀባቲን ገራ”፣ “ሲንበርባዳ”፣ “ሲጃሌ ጃለላ ዴይማ”፣ “ወል አርጉ ዋ ሂንኦሉ”፣ “ያደ ኬቲን ሾረርካዌ”፣ “ያ ሂሬ ሂሪያ”፣ “ሂንያዲን ሂንያዲኒ”፣ “አማሌሌ” የመሳሰሉ ምርጥ ዜማዎችን የጻፈው እርሱ ነው፡፡
ያ ከዓሊ ቢራ ጀርባ የነበረው ታላቅ የጥበብ ሰው “አቡበከር ሙሳ” ይባላል፡፡ በኢትዮጵያም ሆነ በኦሮሞ ህዝብ የኪነ-ጥበብ ታሪክ ታላቅ ስፍራ የሚሰጠው ገጣሚ፣ ደራሲ፣ ጋዜጠኛ፣ ጸሓፌ-ተውኔትና የታሪክ ምሁር ነው፡፡ አቡበከር ሙሳ በ1935 በሀረርጌ ክፍለ ሀገር በኦቦራ (ወበራ) አውራጃ ከደደር ከተማ አቅራቢያ በምትገኘው “ሌሌ ገባ” በተሰኘች ትንሽዬ የገጠር መንደር ነው የተወለደው፡፡ በልጅነቱ እስላማዊውንና የዐረብኛ ቋንቋ ትምህርቶችን አጥንቷል፡፡ ከዚያም ለተሻለ ትምህርትና ለስራ ፍለጋ ሲል የገጠሩን ህይወት ትቶ ወደ ድሬ ዳዋ ከተማ ተሰደደ፡፡ እጅግ በጣም ፈጣን አዕምሮ የነበረው ታዳጊ በመሆኑ በድሬዳዋ ከተማ በሚገኝ አንድ መድረሳ በዐረብኛ ቋንቋ አስተማሪነት ተቀጠረ፡፡
እንግዲህ አቡበከር ሙሳ የመድረሳውን ስራ እየሰራ ነው ከሁለት ጓደኞቹ ጋር የ“አፍረን ቀሎ”ን ቡድን የመሰረተው፡፡ ይህ ሰው ለስምንት ዓመታት ቡድኑን በሊቀመንበርነት በመምራት በኦሮምኛ ኪነ-ጥበብ እድገት ላይ ከፍተኛ አሻራ ጥለው ያለፉ ስራዎችን ሰርቷል፡፡
(ይቀጥላል)
----
ማስታወሻ፡ ይህ ታሪክ “ኡመተ ፈናን ኡመተ ቀሽቲ ዲሬ ዳዋ” ከተሰኘው የኔ መጽሐፍ የተቀዳ ነው Open / Comment

2021-02-08 19:29:35 Dambalii Jaalalaa

Chaanaala Afaan Oromoo ergaawwan jaalalaafi walaloowwan jaalalaan guutame kanatti namni miseensa hin taane eenyu? Open / Comment

2021-02-07 09:58:18 #DoktarAliiBirraa

Sirni beekamtii kennuu Doktaraa Kabajaa Artist Alii Birraa guyyaa har'a Amajjii 30/ 2013 ni gaggeeffama. Akkasumas kitaabni seenaasaarratti barreeffame ni eebbifama.

Doktarri Kab. Artist Alii Birraa Eenyu?

Seenaa isaanii dubbisaa

https://gadaamagazine.com/Article/details/219/Seenaa-Doktaraa-Kab-Artist-Alii-Birraa- Open / Comment

2021-02-03 18:33:49 Dambalii Jaalalaa

Chaanaala Afaan Oromoo ergaawwan jaalalaafi walaloowwan jaalalaan guutame kanatti namni miseensa hin taane eenyu? Open / Comment

2021-02-01 18:14:21 rmooso)

169. Muhammad Abdulqaadir Shaltaataa

170.Ahmad Mahammad Umar (Caalaa)

171. Muhammad Abdullaahi Alii (Muudee)

172. Ahmad Mahammad Muussaa (Mullata)

173.Muhammad Kabiir Iissaa (Jarjarso)

174. Ahmad Mahammad Usmaan

(Daammacaa)

175.Mahammad Sanii Umar (Horoo)

176. Husseen Abbaa Waaqaa (Baale)

177. Amaal Abdulqaadir

178.Ahmad Iissee

179.Aadam Mahammad Alii (Laafaa)

180.Ahmad Nuur Alii (Arroo)

181.Ahmad Nuur Hassan

182.Abdulkariim Mahammad Anas (Jifaaraa)

183.Mahammad Sheikh Hassan

(Nibarbaannaa)

184. Aadam Abubakar (Moluu)

185.Ahmad Mahammad Abdurahmaan

186.Mahammad Ibraahim Wadaay (Shantam)

187.Ahmad Nuur Muussaa Na’ee

188.Abdallaa Bakhrii

189. Mahammad Alii

190. Ahmad Umar Abdalla

191.Ahmad Haashii

192.Hajji Maamoo

193. Ramadan Husseen Khalil

194.Abdurahman Mohammed Yonis (Tuujii)

195.Ahmad Yuusuf Ibraahim (Turee Leencoo)

fi kkkf. kana qofa miti gootonni keenyaa kan hafan isiini comment irattii nuuf baresa.Isini malee seenaan keessaan har’aalee hin dune jira (Qabsoo Isiin Jalqaabdaan Dhaloota keessantu itti fayaadama Open / Comment

2021-02-01 18:14:21 Maqaa Gootota Oromoo

Maqaa gootota oromoo wal ha yaadachiifnu.

============================

1. Taaddasaa Birruu

2. Waaqo Guutu

3. Agarii Tulluu

4. Elemoo Qilxuu

5. Abbishee Garbaa

6. Laggaasa Wagii

7. Huseen Bunee

8. Bakar Waare

9. Eebbisaa Addunyaa

10. Baayisa Taaddasaa

11. Magarsaa Barii

12. Gadaa Gammadaa

13. Baaroo Tumsaa

14. Abbomaa Mitikuu

15. Mucee Ahmed Mucee

16. Dirribee Jifaar

17. Jaagamaa Badhaanne

18. Tigist Maammoo

19. Alamuu Qixxeesaa

20. Oliqaa Dingil

21. Kabbadaa Buzuneesh

22. Abdataa Olaansa

23. Gaaddisaa Hirphaasaa

24. Kumaala Guddisaa

25. Abdiisa Guutu

26. Maammoo Mazamiir

27. Roobaa Buttaa

28. Abdiisa Agaa

29. Leenjisoo Diggaa

30. Tasfahuun Cammadaa

31. Hajii Adaam Saaddoo

32. Jaarraa Abbaa Gadaa

33. Mul’ata Fayyisoo

34. Guddinaa Tumsaa

35. Guutamaa Hawaas

36. Amiir Abdulfattaah

37. Haaylee Fidaa

38. Usmaayyoo Mussaa

39. Geexee Tafarii

40. Garasuu Dhukii

41. Sheek-Bakarii Saphaloo

42. Dagaa Doone

43. Alammayyoo Garbaa

44. Jaarsoo Waaqo

45. Hussein Abbaa Bulguu

46. Abbaa Faaroo

47. Badhaadha Darmoo

48. Muhammad Baladee

49. Nuur-Yisaaq Dhaddee

50. Dabalaa Oliqaa

51. Yayaa Alii Sire

52. Hayilaamariyaam Gammadaa

53. Argaaw Dinqaa

54. Daraara Kafanii

55. Kabbadaa Badhaasab

56. Lachiisa Fullaasa

57. Habtamu Bayyataa

58. Ibroo Shaxaa

59. Nuurresaa Girmaa

60. Haaylee Daasita

61. Ayyaantu Boraana

62. Milkeessaa Gadaa

63. Raggasaa Haayluu

64. Musxaafa Huseen

65. Tolaasa Dhufeera

66. Nadhii Gammadaa

67. Abdiisa Balchaa

68. Caalii Shoonee

69. Qeerroo Naggeesoo

70. Lammeesoo Booruu

71. Raggaasa Gammadaa

72. Birra Gammadaa

73. Fayyee Garasuu

74. Guraara Lataa

75. Hawaas Gadaa

76. Badhaasa Dilgaasa

77. Mulluu Wasaanu

78. Mul’isaa Gadaa

79. Badhoo Dachaasa

80. Buruysoo Boru

81. Dr-Tarrafaa W/tsaadiq

82. Kabbadaa Dirribaa

83. Iyyoob Taaddasaa

84. Lammaa Fidaa

85. Shiimalis Olaana

86. Mohammad Umar Qaadii

87. Asaffaa Namarraa

88. Musxafaa Haarawwee

89. Axinaaf yimaam

90. Araarsoo Wadaay

91. Ayaantuu Dagaa

92. Kumaala Karoorsaa

93. Shek-Mohammed Rashad Abdulle

94. Diimaa Guddinaa

95. Ahmed Taaqii

96. Mohammed Zakir

97. Musxafa hussen

98. Adem Dimma goota Agaazi haaxawee

99. Eliyaas Aliyyii Biyyoo karaabati Agaazi

harcaasse

100. Jaatanii Alii

101. Muhee Abdoo

102. Xahaa Abdii

103. Abdi Buuh

104. Abubakar Muussaa

105. Abdii Qophee

106. Ayyuub Abubakar

107.Bakaree Maayaa Sugee

108. Abdullaahi Luungoo

109. Muhammed Umar Bookhee

110. Buruuysoo Boruu

111. Ararsoo Boruu

112. Ibrahiim Bosharii

113. Aadam Diimaa

114.Aadam Dheree

115. Bakkalcha

116.Haaykal

117. Faaxumaa Galmoo

118.Aslii Oromoo

119. Ragggaatu Roobaa

120.Urjii Dhaabaa

121.Ayyaantuu Dagaa

122.Sartuu Magarsaa

123.Laalisee Roobaa Galmoo

124.Makiyaa Abdullahii

125.Ilfineesh Qannoo

126.Haaji Abdullahi Ganamoo

127.Tuujii Raggaasaa

128.Ayyaantuu Dagaa

129.Caamaa Nuur

130.Wadaay Galmoo Kormoosoo

131.Buttaa Roobaa

132.Dabbasaa Guyyoo

133.Abdulaahii Jirmaa

135.Jannaa Kanuu Jiloo

136.Waayyuu Waaree

137.Husseen Duulaa Ulee

138.Kadiir Waaqoo Shaaqee

139.Jeneraal Damisee Bultoo

140.Jeneraal Taarikuu Laayinee

141.Jeneraal Merdaasa Leellisaa

142.Mejer Jeneral Mariid Nugusee

143.Mejer Jeneraal Ammaha Desta

144.Jeneral Reggaasa Jimaa

145.Jeneraal Tesfaaye Tirfe

146.Jeneraal Muldhataa Bulii

147.Dejjazmash Kebede Buzune

148.Gabayyoo Gubee Gurmuu

149.Aluulaa Abbaanaggaa

150.Raas waale Bixxille(Buxxulle)

151.Abuunee Pheexroos (Magaarsaa Badhasaa)

152.Looreet Tseggaayee G/Madiin (Qawweessaa Luuccaa Roobaa )

153.Qusee Dinagdee F/habtegorgis

154.Dajjazmash Baalchaa Safoo

155.Jeneraal Jagamaa Keelloo

156.Jeneraal Garasuu Dhukii

157.Raas Abebe Aragga Becheree

158.Dajjaazmash Baqqalee Wayyaa

159.Dejjazmaash Balaay Zallaqaa Qilxuu

160.Sheek Muhammad Umar Qaadii ( Abbaa Alabaa)

161.Mullis Abbaa Gadaa

162. Abdulkariim Aadam Lakkuu ( Soowraa )

163. Umar Abuubakar Ibraahim

164. Muhammad Abdulkariim (Areedoo)

165. Muhammad Abdullaahi (Koosum)

166. Bakrii Ibraahim (Abbaa Fatoo)

167. Bakrii Ahmad Baabbilee

168.Muhammad Ahmad Umar Open / Comment

2021-02-01 17:01:06 #Beeksisaa

Odeeffannoo barnoota fi filannoo bara 2013 akkasumas Odeeffannoo hidhamtoota siyaasaa Oromoo wal qabaatan chanaalaa GADAA MAGAZINE itti makamaa hordofa.

JOIN
https://t.me/GadaaMagazine/ Open / Comment